In Trouw van vrijdag 27 april een heel interessant artikel van Jan den Boer met als titel Rationele beest is een vergissing
Het thema van de maand van de filosofie, ’het redelijke beest’, is een vergissing, stelt Jan den Boer. „Filosofen, leer voelen!”
’De mens moet zichzelf humaniseren en ’ontbestialiseren’. Hoe? Via de rede. Want de rede is dat wat ons tot mens maakt.” Dat meldt de website van Filosofie Magazine. Redelijkheid kan volgens het maandblad de emoties beheersen, drift kanaliseren en geweld sublimeren. Maar „de extreme over-cultivering van wil en drift in redelijke procedures en beheersing leidt uiteindelijk tot een nieuwe vorm van beestachtigheid: niet die van het brute geweld, maar van het administratieve geweld van de controle en van de bureaucratie. Van het redelijke beest Eichmann. Het redelijke beest lijkt humaner, maar is nog altijd even bruut.”
Over de tegenstelling tussen het redelijke en het emotionele in de mens zijn bibliotheken volgeschreven, maar deze tegenstelling kan ook voelbaar gemaakt worden in één beeld, in één fascinerende foto die deze strijd verbeeldt. Voor de brandende Deense ambassade in Beiroet verzamelden zich in 2006 moslims met groene, islamitische vlaggen, sommigen de koran in de hand en bloed op het hoofd, om te protesteren tegen de cartoon van Mohammed als terrorist. De demonstranten verbeeldden tegelijkertijd zélf de cartoon die de islam als mogelijke bron terrorisme verbeeldt. Tekening en demonstrant vielen samen.
Zowel de cartoon (verdedigd door de rationele hoeders van het vrije woord) als de Koran (meer verbonden met geloof en emotie) kan een voedingsbron zijn voor het beest in de mens. De cartoon lijkt humaner, maar lokt ook bruut geweld uit. Als zowel de rede als de emotie ons zo dicht bij het beest brengen, is er dan geen humane, menselijke kant in ons? Deze zal nooit binnen deze gebruikelijke kaders gevonden worden, want de vraag – zoals deze in deze maand van de filosofie gesteld wordt – is verkeerd. De cartoon en de demonstrant, de rede en de emotie, vertegenwoordigen hetzelfde probleem, alleen in een andere gedaante. Wat is dit probleem?
Onze gebruikelijke kaders maken het bijna onmogelijk om dit probleem te onderkennen, laat staan om het op te lossen. En daarmee is het in de visie van Bertrand Russell juist een typisch filosofisch probleem. Russell vergeleek de diverse takken van menselijke kennis met een archiefkast, waarin het materiaal waarover filosofen discussieerden zich bevond in een map met het opschrift ’Weten we niet’.
In die map zitten veel vragen. Niet, zegt Nicholas Fearn in ’Filosofen van nu’, omdat er niet goed over nagedacht wordt, maar omdat de denkers nog niet beschikten over het juiste instrumentarium om te vinden wat ze zochten, omdat die instrumenten nog niet bestonden. Antwoorden kunnen pas gevonden worden, als techniek of andere instrumenten deze mogelijk maken.
Als het antwoord gevonden is, kan het nog lang duren voordat de omgeving het onderkent; ze is niet ingespeeld op de mogelijkheid van dit antwoord. Zolang je leeft op de platte wereld, komen ideeën over de ronde aarde niet zomaar je denkwereld binnen.
Op de platte wereld hebben gevoelens nauwelijks een plaats. Eeuwenlang is gedacht dat het niet mogelijk was een antwoord te geven op de vraag waarom we gevoelens hebben en wat gevoelens voor ons tot stand brengen. Hetzelfde gold voor emoties, en eigenlijk werden die twee woorden, gevoel en emotie, ook op een grote hoop gegooid: zowel door de aanhangers van het ’volg je gevoel’ als door de rationele denkers.
De neuroloog Antonio Damasio deed onderzoek naar de werking van de hersenen en werd door de resultaten van zijn onderzoek bijna ondanks zichzelf gedwongen gevoelens serieus te gaan nemen. Het bleek dat als het emotionele brein niet functioneert, mensen niet kunnen functioneren, zelfs al hebben ze dan bij een test nog steeds een IQ van 130. Maar veel belangrijker, bij nader onderzoek bleek dat er een belangrijk onderscheid is tussen emoties en gevoelens. Dan bestaat de platte wereld niet meer uit de tegenstelling tussen gevoelens/emoties en rationeel denken, maar ontstaat er een ronde wereld met de driedeling emoties, voelen en denken. Er ontstaat een nieuw zicht op bewustzijn, wat Damasio als volgt beschrijft:
„Bewustzijn laat emoties door de bemiddeling van gevoelens doordringen tot het denkproces.” Een zinnetje dat de wereld kan veranderen.
Wat is de betekenis van zijn inzicht? Damasio ziet emotie, gevoel en denken als functies die achtereenvolgens in de evolutie ontstaan zijn. Emotie is de oudste functie, en ligt volgens Damasio gesitueerd in het lichaam. Een emotie is een reactie op een object of een gebeurtenis, waardoor in het lichaam neurale, hormonale en andere reacties ontstaan. Deze reacties vertalen zich in de hersenen als neurale kaarten, en we worden ons daarvan bewust in de vorm van mentale beelden, die we gevoelens noemen. Een gevoel is dus een bewuste emotie, maar geen cognitief denkproces. Een emotie stelt een organisme in staat om effectief, maar niet creatief te reageren op omstandigheden die heilzaam of bedreigend voor het leven zijn. Het voelen introduceerde later in de evolutie een mentale waakzaamheid ten aanzien van goede en slechte omstandigheden en kan in combinatie met herinnering, verbeeldingskracht en verstandelijk redeneren leiden tot vooruitzien en de creatie van nieuwe, niet-stereotype reacties.
Deze visie op gevoel leidt volgens Damasio tot een nieuwe visie op het maken van keuzes. Het onderscheid tussen emotie en gevoel schept de mogelijkheid een evaluatieve stap in te voegen tussen objecten die emoties veroorzaken en de emotionele reacties zelf. Daardoor kun je je bewust worden van de emotie als een gevoel, en kun je in vrijheid beslissen wat de beste handeling is. Om te komen tot een juist besluit, dien je je dus allereerst van je emoties bewust worden als gevoelens. Het gaat er volgens Damasio om de omstandigheden te ontdekken, waarin gevoelens inderdaad als scheidsrechter kunnen dienen, en de weloverwogen combinatie van omstandigheden en gevoelens als richtlijn te gebruiken voor menselijk gedrag.
Wat betekent dit? Ik heb vijf jaar gestudeerd aan de technische universiteit, drie jaar filosofie gestudeerd, gewerkt in de ontwikkelingssamenwerking, als schrijver en als stedenbouwkundig projectmanager. In al die tijd is mij nooit gevraagd ’wat voel je?’. Wel heb ik veel modellen geleerd om rationele argumenten af te wegen om zo tot de juiste keuzes te kunnen komen. Alleen op basis van rationele overwegingen is het maken van keuzes echter volstrekt onmogelijk. Het maken van keuzes op basis van emotionele afwegingen is echter ook zeer beperkt. Emoties kunnen alleen maar reageren op iets wat bedreigend of heilzaam is, maar absoluut niet creatief reageren op omstandigheden. Emotie en gevoel zijn woorden die tot nu toe willekeurig door elkaar gebruikt zijn. De nieuwe indeling van ons bewustzijn van Damasio maakt duidelijk dat op een dieper niveau emotie en rationeel denken twee zijden van dezelfde medaille zijn. Beide leveren de grondstoffen voor het kiezen, maar zijn op zichzelf volstrekt inadequaat om tot een goede keuze te komen. Emoties zijn primitief en onbewust, en geven alleen een eerste richting aan, maar dienen vervolgens zorgvuldig bewust gemaakt te worden en geëvalueerd te worden door het gevoel. Gedachten bieden een eindeloze reeks aan argumenten, maar deze kunnen binnen de wereld van de gedachten nooit voldoende afgewogen worden. De juiste keuzes ontstaan op gevoelsniveau. De fase van het bewustzijn waarin nog geen woorden of concepten aanwezig zijn, maar emoties wel bewust geworden zijn.
Wat betekent dit voor de cartoondiscussie? Zowel de emotionele mensen als de rationele mensen hebben een probleem. Beiden laten zich bij hun keuzes leiden door een eenzijdig en beperkt deel van het bewustzijn. Zowel het emotionele als het cognitieve brein kan niet op zichzelf tot goede besluiten komen.
Wat betekent dit voor de filosofie? De moed je verstand te gebruiken, de rationele verlichting, is een onvoldoende basis om te komen tot de juiste keuzes en afwegingen. Het verzet van de filosofen tegen de gevoelsmatige benadering werd veroorzaakt door een gebrek aan kennis over het onderscheid tussen emotie en gevoel in de werking van ons bewustzijn. De nieuwe visie op het bewustzijn zal de filosofen dwingen de platte aarde van de tegenstelling tussen emotie en ratio op te geven, en driedimensionaal te gaan denken over emotie, gevoel en ratio.
In deze driedimensionale wereld zal de filosoof zich bij zijn rationeel argumenteren bewust moeten worden van de emotionele en gevoelsmatige lading die hij aan zijn woorden geeft. Argumenten die gestuurd worden door primitieve emoties zullen zelden leiden tot de juiste afweging en de juiste conclusies of keuzes. De filosoof zal moeten leren voelen en zal misschien voor het eerst in zijn leven gevraagd worden: ’wat voel je?’ terwijl hij de filosofie bedrijft. Dat vereist totaal andere en nieuwe vaardigheden, die de meeste filosofen niet geleerd hebben.
Jan den Boer studeerde filosofie en stedenbouwkunde.